Cari veronesi, voio portarve nel mondo dei Casteliéri de la Lessinia, uno s-ciapo de capàne del protostorico sora un monte co' a tórno 'na mura par difendarse. 
Nel veronese ghe ne podémo contàr un bèl pochi, ma quéi piassè cari ai archeologi i se cata divisi da 'na valàda, tra Breonio e Sant'Ana d'Alfaedo, uno tacà a l'altro, quel de Sotoséngia póco distante da Garbusèl, quel del Monte Lofa piassè a nord e quel da l'altra parte de la val sul Monte Masua de Cerna, che i faséa parte de un vero e propio sistema difensivo. Del secondo podémo catàr dei reperti al Museo de Sant'Ana, del primo e del terso gh'émo piassè come se vede ne la prima foto.
Quél che g'a rapresentà la pagina piassè nera de la storia de l'archeologia ne l'alta Valpolesèla l'è quel de Sotoséngia, el piassè grando e mèio conservà d'Europa e desfà a fil de terén nel 1973, par far pòsto a 'na preàra de "rosso amonitico" come riportà dal 
studioso Francesco Zorzi.
Ma come l'è stà costruido e parché l'éra cossita importante? A parte l'epoca de costrussión che secondo Zorzi l'éra de la seconda e ultima fase de l'età de fèr quando a sud de la Pianura Padana gh'éra da tempo i romani, g'avéa un muraión a séco sensa malta a protessión del lato nord de 6 metri de spessór, inveçe quél a tórno a tuto el vilàio l'éra a forma de fèr de cavàl, ma la cosa piassè incredibile no l'éra la pavimentassión de piéra ma el quèrto de laste de piéra e no de càne o de légno.
Un altra curiosità secondo i studiosi, podéa èssar la costrussión dei locali scavadi o de le caséte, a pianta retangolàr e tacà al muraión. I muri a tòrno ai locali, g'avéa le piére sistemade una sóra l'altra e rivestide da laste del famoso "rosso" che i-éra destacàde de 10 schèi par creàr un isolamento e tegnér distante l'umidità par de drénto. In poche parole un casteliér bén studià da le popolassioni veneto-galiche che par quanto le fusse in drio de sùca, le g'avéa un òcio su la pianura.
Anca la posissión pol darne l'idea de come i fusse aténti al némigo, sóto al costón del Monte Lòfa (1055 mslm) tra una séngia e l'altra a sghimàr la valàda e no tanto distante dai "còvoli de la Roba", "del Paraiso e dei Camerini" sul Vaio del Paraiso in diressión Peri sóra la Vald'Adese. In quél lógo i-è stà scoèrte anca de le ceramiche, scudèle, bicèri e monéde romane del II secolo a.C..
Prima de passàr a l'altro Casteliér, riportémo quél contà da un altro famoso studioso veronese, Giovanni Solinas, che nel lontàn 1973 el g'a compagnà un s-ciàpo de studenti propio a Sotoséngia:"rivà su la séngia 'ndóe se catàva el monumento protostorico émo catà una spianà, no gh'éra restà gnanca i fondamenti". 
El Casteliér de le Guàite che i dise el sia de la tarda età del Bronso, l'è stà scoèrto nel 1961 da Guglielmo Benedetti ricercadór e studià co' tanto de scavi, dal diretór del Museo civico de storia naturàl de Verona, Francesco Zorzi. Podì catàr quel restà, dopo el paese de Cerna e a l'incròso par Sant'Ana in diressión del Monte Masua.
Come diséa el sovraintendente archeologico del Veneto Luciano Salzani che nel 1981 el g'a parla di studi del Zorzi par el Sotoséngia, "quél de le Guàite l'è un monumento importantissimo che i antenadi lessinici i g'a podù realisàr par la presensa nel lógo de la Piéra de Prun del Cretaceo Superiore, un materiàl façìle da cavàr e da laoràr; el fato de catàrse de sóra i 800 metri voléa dir che l'abitassión no fùsse solo stajonàl come quéle piassè basse par 3-4 mesi a l'ano, ma l'ocupassión de parsòne che g'avéa pascoli e campi da coltivàr durava tuto l'ano, con funsioni anca de contròl".
Del casteliér gh'è restà el bastión meridionàl ma del vilàio a nord no gh'è restà gnénte. El muraión co' forma quasi a cùgno l'è costruido co' strutura "a saco", co' mureti su più livèi uno de fiànco a l'altro a séco, in piére squadrè e sistemè una sóra l'altra, impenìde de drénto co' scarti de piére.
El spessór dei muri alti piassè de du metri, l'è de tri-quatro metri, co' funsioni difensive a protessión de le capàne. 'Sto lógo l'è tra i piassè vèci de la Lessinia e fórsi de origine celto-galico come ne dise el nome Guàite, dal Bretone "Guet", sentinèla. 
Par ci vól savérghène piassè ghe convién far un salto al Museo Paleontologico Preistorico de Sant'Ana d’Alfaedo, ndóe se pol védar quel catà nei scavi. Questo articolo l'è dedicà a ci vol salvàr la propia storia co' la speransa che no ghe sia altre distrussioni del nostro patrimonio storico e culturàl... Andrea Toffaletti