Fòle

Fòle Veronesi de la grande tradissión oràl come quéle del più grande folclorista veronese Ettore Scipione Righi. Ne le lónghe sere de inverno ne le stàle o denànsi a un camìn, se contàva le fòle, 'ndóe te podéi catàr tuta la faméia, dal bòcia al nono. Le fòle vegnéa tramandà de pare in fiól e podéa cambiàr de contrà in contrà a seconda de ci te le contàva. Ne le contrà de la montagna veronese te podéi scoltàr  fòle de Fade, Anguàne, Strìe, Orchi o del Bisso-galéto o del Diàolo, ndóe la fantasia l'éra sensa fine.

1. MATÌO CÓPO
Un tempo a Manune gh'éra un òmo poaréto, de nome Matìo Cópo, sensa schèi, mato come un calsirèl ma bon come un tòco de pàn. Ne la vita l'avéa sempre tribolà ma anca nei momenti piassé duri g'avéa sempre un bel sorìso. Un giorno mentre el tiràva su le patate nel so campo poco distante da la strada, passa de lì el prete de Molina: -"Oh Salve, Matìo, come vala?" e alsando la testa ghe risponde:"podarìa nar mèio, ma ogni giorno l'è sempre pèso". El prete, el vede Matìo descàlso co' le patate in man: -"le deve èssar bòne, ma te vedaré che Nostro Signòr te premiarà par i to sacrifiçi". El campo l'éra sèco, paréa sabión e de patate ghe n'éra una qua e una là. Matìo el se gira verso el prete e ghe dise:-"Quèl giorno che vegnarò premià i me catarà nel Camposanto". Ma forsi no l'éra distante quel contà dal nostro amìgo da la realtà, visto quel poco che podéa magnàr. -"Mal che vaga, te finirè le tribolassioni in Paradiso" ghe dise el Don e Matìo: -"Mèio in vita tribolàndo che in Paradiso! Son talmente scarognà, che Nostro Signòr el me dirà, un cólpo de tacàr le stéle, un colpo de supiàr le nùgole, un colpo de métar fóra el sól, g'avarò da laoràr de più de prima". El prete dopo avér sentìdo 'ste parole, no'l finìa più de sganassàr. Cossìta dopo avérghe dà una benedissión, ciapa la so strada verso Molina.

2. LA BÒLPE E 'L LÓO
Gh'éra 'na 'òlta du amiçi, 'na bòlpe de colòr rosso e un lóo nei boschi de Arbèdo. Un giorno ciacòlando, gh'è vegnù in mente a la bòlpe che se podéa far un salto ne la cusìna de l'arçiprete, parché passando denànsi la cèsa l'avéa visto tacà via dei salàdi e de le meséne de lardo. L'éra dura passàr da l'usso serà ma el lóo g'avéa la solussión al problema; la bòlpe de nòte dovéa 'nàr sul campanìl, ligàrse la sóga de le campàne a la cóa e dindonarse de qua e de là. El prete in compagnia del sacrestàn sentendo 'sto bacàn i và fóra par forsa, lassàndo la porta vèrta. Cossìta quando l'è rivà nòte, la bòlpe se ràmpega sul campanìl, se liga la soga e dopo tanto scampanàr, el prete e'l sacrestàn i se svèia de bòto spaentà. I córe in prèssia, in corte, verso el campanìl par capìr se gh'éra de le notissie bòne o catìe. Cossìta la bòlpe se deslìga la sóga, scàpa in cusìna co' el lóo e ciàva lardo e salàdi. Lóngo la stradèla el lóvo ghe mete la meséna sora le spàle de la bòlpe e lu de drio ogni tanto a darghe un smorsegón al lardo che pingolàa. Dopo tri smorsegòni la bòlpe ghe dise:-"no l'è che dai dai dai te vol magnàr anca mi?"- El lóo: "no ghe da spaentàrse, tira drito che la strada l'è lónga". Dopo un par de chilometri la sòlfa no la finisse:-"'scolta compare, me par che te sèiti a magnàr lardo e cul, qua no me resta gnente". El lòo: - "sempre a pensàr mal, varda avanti". In paese, el prete e 'l sacrestàn i varda in giro e no i vede nissuni i va sul campanìl ma no gh'è ànema viva, cossìta i pensa de tornàr in lèto, ma indormensà no i se incòrse che in cusìna ghe mancàva quèl ciavà da i dù compàri. El giorno dopo, quando se svèia el sol, i se alsa dal leto, i va in cusìna e i vede che manca el lardo e i salàdi co' l'aio:-"Oh Signòr, ci èlo stà?". Cossìta i córe in strada, varda de qua e varda de là, no gh'è nissuni a parte un tòco de lardo par tera, rosegà dal lóo. -"J è stà le bestie, ciapémo el s-ciòpo". Camìna e càmìna, un tochetìn de lardo ogni tanto i riva a la tana. Eeehhhh buuum!!! El lóo vièn inbalinà ma no la bòlpe che l'è riussì a scapàr nel bosco lassàndo parò i picenini ne le mane del sacrestàn e del prete.

3. LA PÙA
'Na òlta gh'éra un pare poaréto che g'avéa tre fióle, una piassè bèla de l'altra. Un giorno dovéa 'nar al marcà a tór da magnàr, parò, voléa farghe un regaléto a ognuna de le fióle. A quéla piassé grande, seca inciodà, ghe piaséa una còtola lónga, a la mesàna dai cavéi rissi un bèl capèl e a la picenìna, 'na bela pua che podésse ciacolàr co' éla. A la sera tornà dal marcà, tute e tre le fiòle le córe da so bupà, faséndòghe 'na gran festa. Tute le nòti, la tèrsa fióla se metéa la pùa in lèto, strucàndola forte forte. 'Na nòte, la pùa ghe dise: -"g'ò el cagòto" e la buteléta :-"caga!". De bòto, càga fóra, de le monéde d'oro, un fràco, tanto da impenìr el lèto. Un giorno che la buteléta l'è andà al marcà co' so pare, le do sorèle più grandi, restà a casa, co' gran invidia le g'a butà la pua, sora 'na pianta. Poco distante, passa lóngo la stradèla, el conte Sparavieri, che smontà da la caròssa el va a cagàr in mèso a l'èrba a du passi 'da la pianta. Se neta el cul co' le fóie seche. Alsando i òci el vede la pùa. Scùrla la pianta e la vién zò. Cossìta el se nèta co éla. La pùa, ghe magna le bale al pòro conte, sensa riussìr a déstàcàrla. Cossìta par tuto el paese el ghe méte un avìso con scrito, che, ci ghe destàca la pùa, vegnarà quertà de schèi. La buteléta ghe rièsse e devénta 'na siòra ma le sorèle invidiose poaréte.

4. L'OMÓN DA LA BARBA NERA
A San Zén de Montagna gh'éra una casa vècia, ancora in pié par miracolo. Se te passavi davanti te podéi sentìr, bacàn, pache, veri e piati che se spaca. El Sindaco l'avéa pensà de darghe 100 franchi a ci g'avéa el coràio de nar drénto in casa e védar se gh'éra strie, diàoli, orchi e dopo, sistemàr la situassión. L'unico che s'a presentà in Comùn l'éra el scarpolìn del paese. A la sera el va nel giardìn de rose de la vila, tol su 'na caréga e ghe posta sóra el cul. El beve un gòto de vin e speta. Alora co'l martèl da laòro el bate su la caréga par desmissiàr ci gh'éra in casa. Dal camìn vén fora del fumo compagnà da 'na voçe profonda che ghe dise:-"Varda che vegno da ti!". El scarpolìn sensa paùra ghe risponde:-"vén pure, qua gh'è un gòto anca par ti!". Se presenta un gigante da la barba lónga che ciàpa a s-ciafòni el pòro scarpolìn. A quel punto no ghe restà che scapàr, ma se dovémo dirla tuta, el nostro àmigo el s'à cagà 'dòsso. A la sera dopo, se presenta co' un mùcio de gomissièi de spago, martèl e un limàsso. Dal camìn la istessa voçe ghe dise:-"Vegno da ti, scàpa te pól". El scarpolìn el resta lì. Vièn zò dal camìn l'omón, che'l ciàpa el scarpolìn portandolo distante da la casa. In fondo al giardìn gh'éra un casolàr, co' un portón che podéa vèrzarse solo disèndo tre parole. El portón se vèrze e se vede el lago co' na barca che se cuna. L'omòn el dise le tre parole e la barca la riva da lori. I ciàpa la barca e in mèso al lago i cata un altra porta, dopo i se cata in un altra casa, co' altre porte. Fin che j-è rivà in un camarón co' un armarón pièn de schèi. Vién fóra dei lèti quéi co' el baldachìn e i scominsià a ronchesàr dopo avèr magnà una tòla piena de àole. El scarpolìn, ciapa a smartelè l'omón, se mete la sporta de schèi su le spale e torna a casa grassie al gomissièl che l'à molà nel vègner, disendo le tre parole magiche a ogni porta "va in mona". A San Zén ghe consegna la testa de l'omón da la barba nera al sindaco, che ringrassia co' i 100 franchi promessi.

5. LA MARE MÈSA MATA
Gh'éra 'na mare che g'avéa du fiói, un mas-cio e 'na fèmena. Un giorno la ghe dise de nar nel bosco del Pestrìn a fònghi visto che l'avéa 'péna piovù: -"el primo de voiàltri du che torna a casa ghe dàgo un bel piàto de minestrón, ci riva par ultimo no'l magna". El buteléto riva par primo, ma el premio no gh'è, so mare la lo ciapa, e dopo averlo taià a tòchi la le buta nel minestrón. Bussa a la porta la fióla che credéa de aver vinto, parché el fradél no gh'éra. So mare ghe dise:" -prima parò, porta la pignàta a to pare, par no scotarte, métela nel çésto che te cati vissìn a l'armàr". La buteléta la va dal pare che'l magna el so minestrón, spuàndo fora do-tri osséti. Co' la forsa del vento i se unisse e devènta un osèl, che de paca, scominçia a cantàr. El sgóla fin a l'Adese, postàndose sul molìn. El vècio molinàr el ghe buta 'na piéra. Dopo èssar scapà, el se posta sul davansàl de 'na finèstra ma vién parà via da 'na sartoréla. Sgóla e sgóla par tuto el paese cantando:-"me mama mesa mata la m'a messo ne la pignata, me sorèla tanto bèla la m'a messo ne la çestéla e me pare quèl testón el m'a magnà in un bocón"

6. EL PRETE DE OLIOSI
La guera l'era finia da qualche ano e era drio scomisiàr el "boom" dei ani '60. Qualche sioréto de çità faséa la gita de la dominica sul lago o in campagna. Così 'na bèla dominica de primavera un professionista de çità e la so sposa, drio andàr a Borgheto in tratoria i se ferma drio strada, a Oliosi par 'ndar a messa. El bel soléto caldo de màio g'a ispirà la sióra de métarse un vestinìn lisér e un poco smanegà. Quando i va drénto in césa, la messa l'è bela scominsià, cosi el prete alsa i òci e el vede la sióra co' 'sto vestin. El ferma la messa e el dise a voce alta: "No l'è el modo de vestirse par vegnér in césa". La sióra e so marì i fa finta de gnénte e i se senta in fondo al césa. Ma el prete no mòla. El vien zò da l'altàr e el ciapa par un brasso la sposa e dandoghe anca un strucón el le mena fóra da césa. I sióri, par no far ciàssi, i va par la so strada. Qualche giorno dopo el prete vien ciamà dal vicario del Vescovo. Finchè el speta in anticamera con i altri preti, i se conta e i se dimanda par cosa i-è ste ciamàdi. Lù no'l sà propio el parchè. Quando toca lù, el vicario ghe spiega che è vegnudo dal Vescovo a lamentarse de lù, un professionista importante de Verona con so moiér, che l'éra stà a messa a Oliosi la Dominica prima e che l'éra stà parà via in bruta maniera da la césa. La sióra la g'avéa fato védar ancha i segni che gh'éra restà sul brasso, dal strucón che el g'avéa dato. El prete el resta de sasso e no'l sà 'sa dir par giustificarse. A lu ghe paréa de aver fato ben a pararli via. Quando el vien fóra, i altri preti i ghe dimanda cossa i g'avéa da dirghe. E lu el ghe spiega. A la fine el dise: "Ho sbalià, ho propio sbalià! Una pessatà nel cul dovea darghe!  Voréa védar alora, se la ghe faséa védar el segno al Vescovo." Fonte: Don Tarcisio Avesani - segnalà da Berto Avesani